Kurzbachowie, Hatzfeldtowie, Maltzanowie, Reichenbachowie, Hochbergowie, ale także Radziwiłłowie, Gołuchowscy i Leszczyńscy – to wielkie rody, które kształtowały historię Doliny Baryczy. Ta, mająca ślad w źródłach pisanych, zaczęła się od Piastów.

XII-wieczne dokumenty mówią, że dziesięciny z lewego brzegu Baryczy były odprowadzane do kurii wrocławskiej, a z prawego do gnieźnieńskiej. Na południowych brzegach rzeki powstały grody kasztelańskie: Milicz i Żmigród – pierwszy ośrodek miejski (w XIII w.). W części wielkopolskiej z okresu wczesnego średniowiecza pochodzi grodzisko w Topoli Wielkiej, które powstało w czasach Mieszka I w ramach systemu obronnego na pograniczu śląsko-wielkopolskim.

Walka rycerzy pod zamkiem w Miliczu, Milicka Grupa Rekonstrukcyjna

Od księstewek do królestwa

Częścią Doliny Baryczy w XIII I XIV w. władali książęta głogowscy i oleśniccy, obie te linie Piastów uznawały jednak zwierzchnictwo króla czeskiego. W granicach Korony Królestwa Polskiego te ziemie znalazły się formalnie, gdy Władysław Jagiełło pokonał władającego nimi księcia Władysława Opolczyka. Natomiast wielkopolska część Doliny Baryczy w okresie rozbicia dzielnicowego przechodziła z rąk Piastów wielkopolskich do rąk Piastów śląskich. Ostatecznie powróciła do Wielkopolski, która w XIV w. weszła w skład odbudowanego Królestwa Polskiego, z wyjątkiem części płd.-zach. (dzisiejsza gm. Sośnie), która została przyłączona do Śląska.

Płyta nagrobna zmarłego w 1513 r.Sigismund III von Kurzbach w kościele św. Jakuba Apostoła w Prusicach

W części wielkopolskiej dominowała w tym okresie własność rycerska. Ośrodkiem miejskim był tu Odolanów, który należał do króla polskiego. Rozkwit miasta nastąpił w XVI w., powstały wtedy i rozwijały się młyny, kuźnie i browary.

Jednak to Kurzbachowie rozwinęli gospodarczo Dolinę Baryczy. Budowali i powiększali stawy pod kątem intensywnej hodowli ryb, zakładali przy akwenach wsie. W XVII i XVIII w. powstały kolejne, mniejsze, wolne państwa stanowe w Sułowie, Cieszkowie, Nowym Zamku i Goszczu, fortun dorobiły się tu inne rody: Hatzfeldtowie (Żmigród), Maltzanowie (Milicz), Reichenbachowie (Goszcz) i Hochbergowie (Nowy Zamek – Wierzchowice). Pozostały w ich posiadaniu aż do II wojny światowej.

Cień wielkiej wojny

Gdy śląska część Doliny Baryczy należała do Kurzbachów, znajdowała się w monarchii Habsburgów jako królów Czech. Dolina Baryczy, tak jak cały Śląsk, pozostała w ich władaniu, ale prowadzona przez Habsburgów kontrreformacja wobec przeważającej tu ludności protestanckiej spowodowała, że król pruski Fryderyk II Wielki, który w 1740 r. zajął Śląsk, był w Dolinie Baryczy ciepło witany przez miejscowe rody.

Fryderyk II Wielki w wieku 24 lat - w podobnym wieku młody król odwiedził Dolinę Baryczy

Rafał Gołuchowski, założyciel dóbr przygodzickich. Fragment obrazu Madonna ab Igne

Inaczej potoczyła się historia wielkopolskiej części Doliny Baryczy. Od XV w. na jej rozwój wpływały polskie rody szlacheckie. Dobra przygodzickie rozpoczęli budować Gołuchowscy i kontynuowali ich krewni Leszczyńscy. W ich skład wchodziły 22 wsie i miasto Ostrów. Rafał Leszczyński sprzedał je w 1699 r. podskarbiemu wielkiemu koronnemu Janowi Jerzemu Przebendowskiemu. Jego córka Dorota Henryka wniosła je w posagu Radziwiłłom.

Dorota Henryka Przebendowska, Wobe M.F., Leybowicz H., Icones familiae ducalis Radivilianae, 1758

Jan Mikołaj Radziwiłł, Wobe M.F., Leybowicz H., Icones familiae ducalis Radivilianae 1758

Ci rozbudowali je i unowocześnili gospodarkę rolną, leśną i hodowlę karpi.

Od Żmigrodu do Waterloo

Salon w Pałacu w Żmigrodzie – najprawdopodobniej tutaj podpisano antynapoleoński układ militarny – protokół żmigrodzki Uczestnicy antynapoleońskigo układu militarnego podpisanego w Żmigrodzie

W europejskiej historii szczególnie zapisał się Żmigród. W lipcu 1813 r. w Żmigrodzie przebywali m.in. car Aleksander, król pruski Fryderyk Wilhelm III, Wielki Książę Konstanty. Podczas tego spotkania na zamku żmigrodzkim zawarto koalicję antynapoleońską, a uzgodnienia spisano jako tzw. protokół żmigrodzki. Można więc powiedzieć, że to w Żmigrodzie zaczęło się Waterloo Napoleona.

Antoni Henryk Radziwiłł – litografia L. Simona, BN W-wa

Dolina Baryczy od rozbiorów Rzeczypospolitej znajdowała się pod panowaniem Prus, a potem Niemiec, z tym że jej część wielkopolska krótko wchodziła w skład utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego (1807–1815). Po kongresie wiedeńskim w 1815 r., który przypieczętował upadek cesarza Francuzów, książę Antoni Radziwiłł został pierwszym i jedynym księciem-namiestnikiem autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1840 r. dobra przygodzickie stały się Hrabstwem Przygodzickim, a w 1873 r. kolejną ordynacją radziwiłłowską i taką pozostały do 1939 r.

Car Aleksander I

Fryderyk Wilhelm III

Wielki Książę Konstanty

Poseł Ferdynand Radziwiłł w Reichstagu i w Sejmie

Przez cały okres rozbiorów wielkopolska część Doliny Baryczy była ostoją polskości. W niemieckim Reichstagu w latach 1874–1918 Polaków reprezentował książę Ferdynand Radziwiłł (1834–1926).

Książę Ferdynand Radziwiłł – reprezentant Polaków w Reichstagu od 1874 r.

Po odzyskaniu niepodległości jako marszałek senior otwierał w II Rzeczypospolitej Sejm Ustawodawczy.

W 1918 r., gdy wybuchło powstanie wielkopolskie, masowo wzięli w nim udział ochotnicy znad Baryczy. Jako pierwszy poległ w nim 19-letni Jan Mertka z Przygodzic.

Również znaczna część ludności śląskiej części Doliny Baryczy posługiwała się nadal językiem polskim. Powszechność używania tu języka polskiego zaważyła na tym, że obecna gm. Sośnie w 1920 r. przyłączona została do II Rzeczypospolitej, do której weszła już w 1919 wielkopolska część Doliny.

Jan Mertka

W styczniu 1945 r. ziemie Doliny Baryczy zostały zajęte bez większych walk. Większość niemieckich mieszkańców uciekła jeszcze przed nadejściem frontu. Pozostała część została wysiedlona. Ich miejsce zajęli polscy osadnicy z Wielkopolski i wysiedleni z kresów II Rzeczypospolitej.

W 1999 r. administracyjnie obszar został podzielony na dwa województwa: Dolny Śląsk i Wielkopolskę. W Dolinie Baryczy przyroda łączy te dwa województwa. Wspólne działania na rzecz marki obszaru oraz zachowania cennych przyrodniczo obszarów naturowych łączą dziś ludzi, organizacje, samorządy w postaci partnerstwa ponad granicami.